Een gezamenlijke analyse van NOS op 3 en onderzoeksplatform Investico toont aan dat opgelegde straffen afhankelijk zijn van achtergrond en opleidingsniveau van verdachten. Er zijn 1,2 miljoen besluiten van het Openbaar Ministerie, ruim een half miljoen rechterlijke uitspraken en meer dan 200.000 gevangenisstraffen onderzocht. Het is voor het eerst dat er specifiek naar de invloed van opleidingsniveau werd gekeken bij deze cijfers.

Een belangrijke kanttekening bij de cijfers is dat niet duidelijk is of de verschillen te wijten zijn aan eerdere veroordelingen van de verdachte, wat vaak leidt tot een zwaardere straf. De exacte oorzaak van de verschillen blijft daardoor onduidelijk.
Uit interviews met tientallen rechters, officieren van justitie en advocaten blijkt dat rechters bij het bepalen van de straf veel vrijheid hebben om rekening te houden met de persoonlijke omstandigheden van een verdachte, zoals werk, huisvesting en relaties. Volgens persrechter Jacco Janssen speelt dit vooral een rol wanneer er getwijfeld wordt tussen het opleggen van een gevangenisstraf of taakstraf. Mensen met een vaste baan zouden vaak een taakstraf krijgen om te voorkomen dat ze hun baan verliezen.

Klassenjustitie
Advocaten plaatsen vraagtekens bij deze aanpak. Zo stelt advocaat Milan van Hulst dat mensen die gevangenisstraf krijgen vaak al in een kwetsbare positie verkeren. Na hun vrijlating hebben zij meer problemen, zoals moeite met het verkrijgen van een verklaring omtrent gedrag, wat hen beperkt in werk en huisvesting.
De Raad voor de rechtspraak erkent dat onbewuste vooroordelen een rol kunnen spelen, maar benadrukt dat rechters zich hiervan bewust zijn en reflecteren op hun beslissingen. Discriminatie of klassenjustitie zou haaks staan op de waarden van de rechtspraak. Het ministerie van Justitie onderzoekt momenteel mogelijke ongelijkheid in de strafrechtketen, specifiek gericht op sociaaleconomische status en migratieachtergrond.