De brede verspreiding van het wereldbeeld dat een kwaadaardige elite mensen wil onderdrukken, tot slaaf wil maken of vermoorden, is waarschijnlijk op langere termijn een dreiging voor de democratische rechtsorde van Nederland. Daarvoor waarschuwt de AIVD in een nieuw rapport.

De voorspelling staat in het rapport dat de AIVD uitbracht onder de titel: ‘Anti-institutioneel-extremisme in Nederland. Een ernstige dreiging voor de democratische rechtsorde?’ De extremistische beweging draagt uit dat een ‘kwaadaardige elite’ bij de overheid, rechtspraak, kranten en tv-zenders, wetenschap, grote bedrijven en de politie, uit is op totale wereldcontrole. Dit wereldbeeld, dat de AIVD narratief noemt, is volgens de inlichtingendienst feitelijk onjuist. Als een groeiende groep extremisten dat toch zegt, kunnen mensen onterecht hun vertrouwen verliezen in instituties waar de democratische rechtsorde op is gebaseerd. Daarmee bestaat het risico dat de democratische rechtsorde langzaam maar zeker onder druk komt te staan.

Schade aan de democratie
Sinds het begin van de coronapandemie zijn meer Nederlanders kritisch op de overheid en instituten zoals de wetenschap en journalistiek. Ook was er kritiek op de overheid door de afwikkeling van de aardbevingsschade en de toeslagenaffaire.
Kritisch kijken naar het handelen van de overheid maakt onderdeel uit van onze democratie. Het risico is echter dat mensen die dit plaatsen in het kader van anti-institutioneel extremisme, het geloof verliezen in instituties die juist die rechtsorde beschermen en ervoor zorgen dat we in vrijheid leven. Dat kan leiden tot een parallelle samenleving waar mensen niet alleen het vertrouwen in instituties maar ook in elkaar verliezen.

Boodschap met groeipotentieel
De AIVD schat in dat circa honderdduizend mensen in meer of mindere mate geloven in het anti-institutionele gedachtegoed. Afhankelijk van het onderwerp dat past in het beeld, zoals sinds vorig jaar de oorlog in Oekraïne, haken er andere grote groepen aan.
Het ‘kwaadaardige-elite-narratief’ is op dit moment het meest populaire narratief onder extremistische groeperingen in Nederland.

Mogelijke dreiging van geweld op korte termijn
Hoewel de verspreiders van deze boodschap niet expliciet aanzetten tot geweld, kan dit narratief op korte termijn wel leiden tot geweld tegen de zogenaamde vertegenwoordigers van de kwaadaardige elite. Bedreigingen tegen politici zijn fors toegenomen en ook andere personen zoals wetenschappers, journalisten, rechters en advocaten zijn bedreigd. In een enkel geval was er ook sprake van bijvoorbeeld brandstichting en vernielingen. De AIVD sluit niet uit dat dit kan toenemen en zet in op onderzoek om deze dreiging te monitoren.

Weerbare samenleving
Het vergroten van de weerbaarheid van de samenleving tegen het anti-institutioneel narratief is essentieel. Doordat het vertrouwen in de overheid en instituties laag is en er vaak veel terechte kritiek is vanuit de samenleving, kan dit een voedingsbodem zijn voor anti-institutioneel-extremisme.
Strafrechtelijk optreden is vaak onwenselijk, omdat vrijheid van meningsuiting en demonstreren belangrijke democratische waarden zijn. Het vergroten van de weerbaarheid vraagt vooral ook om betrouwbaarheid en eerlijk communiceren van instituties. Als het vertrouwen groter wordt, neemt de weerbaarheid van de samenleving toe.