De Autoriteit Persoonsgegevens vindt het bijzonder ingrijpend als overheidsinstanties en private partijen in een samenwerkingsverband persoonsgegevens uitwisselen, bijvoorbeeld om ondermijnende criminaliteit te bestrijden. Daarom wil de privacywaakhond dat dit altijd vooraf door een rechter wordt getoetst.

Dat is de belangrijkste conclusie van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) over de voorgenomen regelgeving voor gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS). De WGS biedt overheidsorganisaties – en soms ook private partijen – ruime mogelijkheden om informatie te delen. De AP was in eerdere adviezen telkens bijzonder kritisch over het wetsvoorstel.

Voorwaarden
Er is een uitwerking op het wetsvoorstel gekomen (BGS), die nu ook door de AP is beoordeeld. Daarin is onder meer geregeld dat er sprake moet zijn van duidelijke en objectieve aanwijzingen voor mogelijke criminaliteit. Verder wordt de mogelijkheid om zonder instemming van het parlement nieuwe samenwerkingsverbanden aan te wijzen geschrapt uit de WGS.
Met het BGS en na opeenvolgende versies van het wetsvoorstel, is het geheel sterk verbeterd, oordeelt de AP. Maar een belangrijke waarborg mist nog: voorafgaande toetsing door de rechter.

Aangepaste versie afwachten
Ook stelt de AP dat de wezenlijke bepalingen om burgers te beschermen in de wet zelf zouden moeten staan of dat de wet de regering binnen bepaalde kaders verplicht om zulke bepalingen vast te stellen. Het kan immers niet zo zijn dat die wezenlijke bepalingen er niet of niet voldoende komen. Betrokkenheid van de beide Kamers is op zichzelf al een belangrijke waarborg voor de bescherming van burgers. Pas als deze punten worden verwerkt, ontstaat een aanvaardbaar geheel. De AP denkt dat de Eerste Kamer – waar het wetsvoorstel al enige tijd ligt – er goed aan doet om het voorstel nog niet aan te nemen, maar een aangepaste versie af te wachten.

Voorafgaande toetsing door de rechter
Mensen die ‘in beeld’ komen, zijn niet altijd ook verdachte. Maar hun persoonsgegevens – en die van allerlei relaties – mogen wel al met verschillende overheden en soms ook private partijen worden gedeeld. Dat doet qua impact niet onder voor zware opsporingsmiddelen als huiszoekingen, telefoontaps of vordering van telecomdata. De inzet daarvan moet ook vooraf door een rechter worden getoetst.
Ook bij de WGS moet dat de hoofdregel zijn, stelt de AP. Zo’n toets kan bovendien niet aan deelnemers van het samenwerkingsverband worden overgelaten, omdat zij niet – zoals een rechter – onafhankelijk en onpartijdig zijn.

Geen onschuldigen op lijstjes
Het gaat bij de WGS vaak om verwerkingen die mensen niet (kunnen en hoeven te) verwachten en waar zij ook geen weet van hebben. Bovendien is het risico dat de verwerkingen niet beperkt blijven tot het strikt noodzakelijke groter dan bij strafvordering, omdat het onderzoek niet beperkt is tot een concrete verdenking.
Aleid Wolfsen, voorzitter AP: “De aanpak van ondermijnende criminaliteit is natuurlijk heel belangrijk. Maar je moet dat goed regelen, met voldoende waarborgen. Om mensen te beschermen en willekeur te voorkomen. Vooral omdat je wilt voorkomen dat onschuldige mensen op de verkeerde lijstjes terechtkomen. Hoe belangrijk dat is, hebben we in het recente verleden natuurlijk wel kunnen zien.”

Verstrekkende gevolgen
Een AMvB, zoals het BGS, is een besluit van de regering. De Eerste en Tweede Kamer hebben hier minder grip op dan op een wet. De AP wil daarom dat belangrijke punten uit het BGS in de wet zelf worden vastgelegd. Zodat de Eerste en Tweede Kamer ook in de toekomst altijd kunnen ingrijpen als de grondrechten van burgers worden geschonden.
Aleid Wolfsen: “Deze wet maakt het mogelijk een verregaande inbreuk te maken op de grondrechten van mensen én hun familie en omgeving. Dat kan verstrekkende gevolgen hebben. Daarom moeten bepalingen die wezenlijk zijn voor de bescherming van mensen zoveel mogelijk in de wet zelf worden vastgelegd. Of in elk geval moet de wet de regering dwingen om dit goed vast te leggen. Om de bescherming van burgers te borgen, moet het democratisch gekozen parlement de belangrijkste afwegingen maken en stevig grip houden op de regels die voor samenwerkingsverbanden gelden.”

Eerdere adviezen AP
Dit is de vierde keer dat de AP gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden toetst. Eerder adviseerde de AP al bijzonder kritisch over de eerste versie van de WGS en de tweede versie van de WGS. Het wetsvoorstel WGS is in 2020 aangenomen door de Tweede Kamer. Het ligt nu in de Eerste Kamer. Die heeft de AP toen om een derde advies over de WGS gevraagd.