De huidige coronacrisis zal nog wel een paar jaar duren en gevolgen houden voor de veiligheid. Dat zei Marnix Eysink Smeets als gastspreker tijdens de online nieuwjaarsreceptie van ASIS Benelux en Vereniging Beveiligingsprofessionals Nederland. We kunnen volgens hem veel leren van eerdere crises, omdat die een vergelijkbaar patroon hadden. 

Crises hebben volgens Eysink Smeets een bepaald patroon, dat zich doorgaans over zes jaar uitstrekt. De lector Publiek Vertrouwen in Veiligheid wees erop dat zich na die zes jaar elke keer weer een nieuwe crisis manifesteert. De eerste van dit millennium was 9-11 en in Nederland iets later de moord op Pim Fortuyn. “Eerst is de wereld in schok. En als eenmaal duidelijk is wat er gebeurd is volgen nieuwe dreigingen. Dat was te zien na 2002, maar ook na 2008 toen de financiële crisis aanbrak en in 2014 toen vluchtelingen Europa begonnen te overspoelen. En in 2020 kwam dan de coronacrisis. En weer zien we de nieuwsgierigheid omslaan in een eerste paniekgolf, gevolgd door een zorgeloze zomer, een hete herfst en een woelige winter. Vaccinatie lijkt licht aan het einde van de tunnel te brengen, maar als straks iedereen gevaccineerd is, betekent dat niet dat de coronacrisis voorbij is. We zitten dan nog met de sociale en de economische fall out.“
Media-revolutie
Een crisis staat volgens Eysink Smeets nooit op zichzelf. “Tijdens de financiële crisis in 2007 trad ook de derde fase van het Verdrag van Schengen in en kwam de massamigratie op gang. Nederland stroomde vol met mensen, waarmee moeilijk contact was te leggen en waardoor bestaande maatschappelijke structuren onder druk kwamen te staan. Ook werd met de komst van de eerste iPhone de social media-revolutie ingeluid. Ineens zien we realtime wat er in de wereld gebeurt en kunnen we daar iets van vinden. Gelijktijdig trok de overheid zich geleidelijk terug uit het veiligheidsdomein, terwijl existentiële dreigingen toenamen. Er volgden grote bezuinigingen op de veiligheidszorg. Mensen gingen zich onzekerder en onveiliger voelen en zo verergert het ongenoegen. Mensen raken in de stress en proberen dat een plek in hun leven te geven. Voor velen is dat echter te complex. Niet iedereen kan mee in de toenemende internationalisering en zo ontstaat draagvlak voor nationalisme.”

Simpele oplossingen
Veel mensen kunnen complexiteit moeilijk hanteren en krijgen dan behoefte aan simpele oplossingen. Populisten binnen de politiek springen daar handig op in. Het gevolg zijn onder andere de Brexit en de verkiezing van Donald Trump destijds. Op die manier geven mensen hun boosheid een plek, aldus Eysink Smeets. “Angstige mensen trekken zich terug in hun eigen groep en zo ontstaat polarisatie. Dat zie je vooral vanaf 2017. Anderen kiezen voor een probleemgerichte aanpak van de problemen waardoor zij zich bedreigd voelen. Voorbeelden hiervan zijn MeToo en Black Lives Matter. Mensen worden steeds activistischer en dat leidt tot oprispingen van collectieve boosheid. Voorheen maakte men zich druk om bepaalde ontwikkelingen waar de overheid iets aan moest doen, maar nu richt de boosheid zich op de overheid zelf. Het gevolg is dat bestuurders zelfs thuis worden bedreigd en dat een staatssecretaris moest onderduiken.”

Vertrouwen
Bij een crisis hoort geweld, stelde de lector Publiek Vertrouwen in Veiligheid. “De statistieken wijzen al jaren op een daling van het geweld, maar dat komt vooral omdat er steeds minder aangifte van wordt gedaan. In relatie tot de aangiftebereidheid stijgt het geweld al sinds 2015 en richt het zich steeds vaker op de ‘steen des aanstoots’, zoals een minister, burgemeester of journalist. In het buitenland gebeurt precies hetzelfde. Maar ondanks de dalende aangiftebereidheid stijgt het vertrouwen in de politie. Ook dat komt voort uit angst. Mensen zoeken houvast. Het stijgende vertrouwen is dus niet aan de politie te danken, maar aan de angst van de mensen. De politie doet er goed aan dat vertrouwen niet te beschamen. Want dan gaan mensen zich nog onveiliger voelen, met alle gevolgen van dien.”

Mentale dreun
De crisis leidt dus tot nationalisme, populisme, polarisatie, meer activisme, meer geweld en meer vertrouwen in de politie. Dat is volgens Eysink Smeets ook nu te zien. “Corona leidde tot een enorme mentale dreun voor de maatschappij en die klinkt nog na door de ontstane sociale en economische problemen. Zullen winkels er weer bovenop komen, nu iedereen aan online winkelen gewend raakt? Gaat de horeca het overleven? Deze ontwikkelingen werken ook weer polarisatie in de hand. Lokale structuren vallen uiteen, de zorg en politie worden overvraagd, de GGZ wordt uitgekleed en uiteindelijk zie je de gevolgen voor de openbare orde en veiligheid. Nederland groeit uit tot een protestland. Boeren, tegenstanders van het coronabeleid… We plukken daar nu al de wrange vruchten van. Mensen komen steeds meer tegenover elkaar te staan, in plaats van dat zij samen het probleem oplossen.”

Het grote kraken
Wat betekent dit voor de publieke en private veiligheidssector? Eysink Smeets: “Rond 2000 stond traditionele criminaliteit op de eerste plaats. Rond 2008 werd die verdrongen door financiële onzekerheid en sinds 2014 kampen we met nieuwe dreigingen, zoals terrorisme, overmigratie, ondermijning, cybercrime en organisatiecriminaliteit. In 2020 kwam corona daar bij. Dat is nu het belangrijkste veiligheidsprobleem. Een dieper liggende angst resoneert in de samenleving en leidt tot sociale onrust. Dat wordt versterkt door sociale media. Deze manier van communiceren beïnvloedt de beleving van veiligheid. Na 2002 zag je ook zo’n effect. Na de moord op Fortuyn daalde traditionele criminaliteit hard, wat voor de overheid reden was om de veiligheidszorg af te schalen. Het grote kraken van het veiligheidscomplex was begonnen met de ingebruikname van het superministerie van Justitie & Veiligheid.”

Veiligheid opnieuw vormgeven
Het superministerie van J&V bleek volgens de lector Publiek Vertrouwen in Veiligheid de nieuwe dreigingen lastig te kunnen volgen. “De meeste bewindspersonen moesten voortijdig het veld ruimen en Grapperhaus is inmiddels ook wel vleugellam. Dit kan zo niet langer doorgaan. Het veiligheidsbestel aan de publieke kant loopt vast. We zullen dus opnieuw moeten kijken hoe we veiligheid kunnen vormgeven. De huidige problemen zijn onder andere ontstaan doordat bij het verbouwen van het veiligheidscomplex teveel naar het succesvolle verleden is gekeken in plaats van naar hoe veiligheid en dreigingen veranderen. Ook in de private veiligheidssector is herbezinning noodzakelijk. Je moet oog hebben voor de verbreding en de verschuiving van dreigingen. We baseren ons nog vooral op gelegenheidsstructuren van de oude criminaliteit. Daarom moeten we opnieuw gaan denken en ditmaal over de actuele gelegenheidsstructuren. Anders denken en doen dus.”

Private veiligheidssector
Voor de private sector liggen er volgens Eysink Smeets diverse kansen. “De visie van de overheid op de onveiligheid kan de ontwikkelingen niet bijhouden. Dat biedt meer ruimte en zelfs noodzaak voor private initiatieven. En dan niet alleen in het belang van de eigen organisatie, maar ook voor het maatschappelijk belang. Er ontstaat een grote behoefte aan extra denkkracht over de nieuwe uitdagingen waar de samenleving mee kampt. Bijvoorbeeld de ontwikkeling van het strafrecht van sluitstuk tot sluitzeef in de keten. Dat maakt het steeds moeilijker om op te treden tegen onveiligheid en dat is iets waar burgemeesters zich grote zorgen over maken. We moeten dat dus allemaal op de agenda zetten en er een punt van maken voor de komende verkiezingen. Het biedt meer ruimte voor private veiligheidsorganisaties om een rol te spelen in het veiligheidsdomein, maar er zal ook kritischer op je gelet worden. Voorheen werd organisatiecriminaliteit niet als bijzonder ernstig beschouwd, maar dat verandert. De overheid kijkt strenger, wat je ziet aan hoe de banken worden aangepakt om witwassen tegen te gaan, maar de burgers worden ook kritischer en je krijgt er steeds meer die via sociale media veel macht kunnen uitoefenen. Daarmee verlaagt ook de drempel om geweld te gebruiken. Om die ontwikkeling voor te blijven, zullen we nieuwe normen moeten stellen.”