Agressief gedrag in penitentiaire inrichtingen is sterk te verlagen als gedetineerden meer autonomie en meer mogelijkheden voor contact met de buitenwereld krijgen. Dat concluderen onderzoekers van de universiteiten in Leiden en Tilburg.

Vergeleken met gedetineerden in het standaardregime vertonen gedetineerden in het alternatieve regime 60 procent minder agressief gedrag. Dit blijkt uit de evaluatie van een experiment met een alternatief detentieregime uitgevoerd in Penitentiaire Inrichting (PI) Nieuwegein door Ben Vollaard (Tilburg University), Marike Knoef (Universiteit Leiden) en Tom van Dijk, zelfstandig consultant.

Experiment
Het is de eerste keer dat een verandering in het detentieregime in Nederland experimenteel is geëvalueerd. Het alternatieve regime is zo ingericht dat het landelijk is in te voeren en is getoetst op een niet-selectieve groep gedetineerden. Eén vleugel van de PI waarbinnen het onderzoek plaatsvond kreeg het nieuwe regime; een identieke, volledig afgescheiden vleugel behield het standaardregime. De gegevens voor het onderzoek betreffen meer dan duizend gedetineerden die gedurende een periode van bijna twee jaar willekeurig aan een van de twee vleugels zijn toegewezen. Halverwege deze periode is met het nieuwe regime begonnen. Dankzij willekeurige toewijzing is de groep gedetineerden onder het alternatieve regime vergelijkbaar met de groep onder het standaardregime. Het effect van het alternatieve regime is afgeleid door de ontwikkeling in het gedrag van beide groepen gedetineerden met elkaar te vergelijken.

Verziekt leefklimaat in niemands belang
Het idee achter het alternatieve regime is dat een te sterke beperking van de autonomie (wanneer opstaan, waar heen te gaan, wat te eten, etc.) en te grote isolatie van de gedetineerde agressief gedrag oproept. Een streng regime lijkt misschien goed om gedetineerden ‘kort te houden’, maar leidt uiteindelijk tot méér in plaats van minder ongewenst gedrag. Dit is in niemands belang: het verslechtert de werkomstandigheden van het personeel, het maakt een straf onbedoeld zwaarder – de straf is vrijheidsbeneming, daar hoort bijvoorbeeld mishandeling tijdens detentie niet bij – en nadelige gedragseffecten kunnen ook na vrijlating nog spelen. Eerdere pilots wezen al op het belang van het leefklimaat voor gedrag van gedetineerden, maar hard bewijs voor een niet-selectieve groep gedetineerden was er nog niet. Dat is waar dit experiment in voorziet.

Meer autonomie
De gedetineerden in het alternatieve regime moeten zelf meer initiatief nemen en dus ook meer zelf nadenken over wat wanneer te doen. Zo moeten zij zelf hun eten koken en ook zelf boodschappen bestellen. Ook krijgen de gedetineerden een pasje waarmee ze zelf naar arbeid en sportactiviteiten kunnen gaan. Ten slotte krijgen zij een sleutel waarmee zij tijdens recreatietijd zelf de verantwoordelijkheid hebben hun cel van buitenaf te sluiten.
De gedetineerden in het alternatieve regime kregen betere mogelijkheden voor contact met de buitenwereld door een telefoon op cel en de inrichting van een gastvrije bezoekzaal. Met de telefoon op cel kunnen gedetineerden tussen zes uur ’s ochtends en tien uur ’s avonds voor eigen kosten bellen (afgezien van geblokkeerde nummers). De bezoekzaal is niet langer een kale zaal waar gedetineerden en bezoek gescheiden zijn door een lange tafel, maar is gezellig ingericht en heeft zitjes waardoor direct contact met het bezoek mogelijk is.

Minder agressie
De regimeverandering resulteerde in een reductie van 60 procent in het aantal incidenten van agressief gedrag van gedetineerden zoals door het personeel geregistreerd. De resultaten van het experiment geven aan dat bij herhaling van een dergelijke regimewijziging dit effect ook groter of kleiner kan uitvallen. Een wekelijkse enquête onder het personeel over de sfeer onder de gedetineerden bevestigt dat het beduidend minder onrustig is geworden in de vleugel met het alternatieve regime vergeleken met de andere vleugel. Twee andere bronnen voor agressief gedrag – enquêtes over slachtofferschap onder personeel en gedetineerden – duiden ook op een afname van agressie met tientallen procenten.
De anders ingerichte bezoekzaal resulteert niet in meer incidenten in de categorie smokkel van drugs en andere contrabande. Dit was een zorg bij de regimeverandering, maar deze zorg lijkt ongegrond. De onderzoekers vinden geen duidelijke effecten op de gezondheid van gedetineerden.

Klik hier voor het eindrapport ‘Het effect van een alternatief detentieregime op gedrag en gezondheid van gedetineerden’