De coronacrisis is een complexe en langdurige crisis en heeft een onmiskenbaar grote impact op de samenleving. In een eerste analyse van de crisisaanpak toont expert crisisbestrijding Gert-Jan Ludden tien belangrijke lessen. Deze hadden uit eerdere pandemieën geleerd kunnen worden, waardoor corona aanzienlijk minder impact gehad zou hebben.

Nederland is onvoldoende voorbereid op een pandemie. De pandemie scoort al jaren hoog in het nationale veiligheidsprofiel. Er is sprake van onderschatting en gebrek aan (bestuurlijke) bewustwording. Er is geen nationaal pandemieplan en er wordt onvoldoende realistisch geoefend. Er is een tekort aan persoonlijke beschermende middelen, IC-capaciteit en gespecialiseerd verpleegkundig personeel.

We leren niet of nauwelijks van (internationale) crises uit het verleden. De lessen van eerdere pandemieën zoals de Mexicaanse griep (2009) zijn niet geborgd en vertaald in structurele verbetermaatregelen. Er is geen nationaal kenniscentrum (helpdesk) waar deze lessen systematisch worden bijgehouden en waaruit ze periodiek worden gedeeld met professionals uit het werkveld.

Een multidisciplinaire crisis kun je niet monodisciplinair aansturen. De coronacrisis is niet alleen een volksgezondheidscrisis, maar gelijktijdig ook een economische- en sociaal-maatschappelijke crisis. Er wordt echter alleen op zorgcijfers gestuurd. De dominantie van de zorgexperts verhindert een integrale aanpak en leidt tot tunnelvisie, groepsdenken en een  crisisbesluitvorming die teveel op wetenschappelijke modellen is gebaseerd.

De nationale crisisstructuur functioneert niet goed. Na de zomer van 2020 is de nationale crisisstructuur ontmanteld. Partijpolitiek en verkiezingsretoriek bepalen vanaf dat moment in hoge mate de koers. Dat veroorzaakt een zwalkend beleid met onnavolgbare routekaarten, weinig aansluiting met het werkveld en maatregelen die naar willekeur zijn genomen. Een aantal sectoren is daarbij onevenredig hard getroffen. De veiligheidsregio’s zijn goed in rampenbestrijding, maar minder goed voorbereid op langdurige crises.

Strategie kabinet beweegt niet mee met de crisis. Gedurende de gehele crisisperiode is het beleid gericht op het beschermen van de kwetsbaren en het toegankelijk houden van de (acute) zorg. Het is logischer om na verloop van tijd (als je over meer kennis beschikt) de strategie bij te stellen: beschermen van de kwetsbaren, het uitbreiden van de (acute) zorgcapaciteit en het revitaliseren van de samenleving. Een koerswijziging leidt tot meer wendbaarheid in te nemen maatregelen.

Publiek-private samenwerking is een blinde vlek. Vitale bedrijven vervullen een essentiële rol bij het goed draaiend houden van de samenleving. Helaas zijn deze bedrijven niet of nauwelijks aangesloten op de nationale en regionale crisisstructuur. Dat belemmert een evenwichtig samenspel tussen overheid en bedrijfsleven. Datzelfde geldt voor de samenwerking van het Rijk met scholen, religieuze organisaties en andere maatschappelijke instellingen.

Militaire capaciteiten zijn onvoldoende benut. Defensie heeft op tal van terreinen steun geleverd tijdens de crisis, maar als structureel veiligheidspartner hadden zij veel meer kunnen betekenen. Zeker bij de planning en uitvoering van grootschalige logistieke operaties zoals de uitrol van het vaccinatieprogramma en de organisatie van de field lab evenementen.

Kabinet duldt geen tegenspraak. Om scherp te blijven is het belangrijk dat het kabinet een goed georganiseerde tegenspraak gebruikt als spiegel voor de eigen crisisbesluitvorming. Het kabinet heeft daar geen gebruik van gemaakt en de adviezen van respectievelijk het Red Team, Herstel NL.nl en het artsencollectief terzijde geschoven. Met als gevolg dat deze externe deskundigen hun boodschap in de media gaan verkondigen.

De crisiscommunicatie is ondermaats. Haagse reputatiecommunicatie en beeldvorming prevaleren boven relatiecommunicatie en verbinding met de samenleving. Er wordt erg veel in detail gecommuniceerd met gebrek aan empathie voor de getroffenen. De mainstreammedia zijn een spreekbuis van de regering en bieden nauwelijks ruimte voor kritische reflectie. De burgemeesters hadden een meer lokale en doelgroepgerichte communicatie moeten nastreven.

Tijdens de crisis is er niet geëvalueerd. Op 7 mei 2020 is de Onderzoeksraad voor Veiligheid een evaluatie gestart. We zijn nu ruim een jaar verder en er zijn geen tussentijdse resultaten gepresenteerd. Bovendien is het onduidelijk wanneer deze evaluatie wordt afgerond. Bij langdurige crises moet je snel en efficiënt evalueren om te voorkomen dat waardevolle informatie verloren gaat, maar ook om tussentijds bij te kunnen sturen waar noodzakelijk.

Een uitwerking van deze tien lessen is beschreven in het recent gepubliceerde boek ‘Corona onthult systeemcrisis’ (zie www.svdc.nl of bol.com). De tijd is nu rijp voor het nieuw te formeren kabinet om een aantal fundamentele verbeteringen door te voeren in het nationale veiligheidsbestel.

Gert-Jan Ludden.