De bezetting in de gevangenissen stijgt al sinds 2017, terwijl de criminaliteitscijfers pas vanaf 2019 een stijging laten zien. Het WODC deed onderzoek naar de bezetting in het gevangeniswezen in de periode 2015-2019 en constateert dat er vooral meer straffen zijn opgelegd voor zwaardere misdrijven.

In het onderzoek zijn gegevens gebruikt van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) over mannelijke gedetineerden in de periode 2015-2019. De jaren 2020 en 2021 zijn niet meegenomen, omdat deze door de COVID-19-pandemie een afwijkend patroon kunnen vertonen.

Eerder meer dan strenger gestraft
De vervolgvraag is dan: komt deze stijging doordat er meer straffen zijn opgelegd of doordat er strenger is gestraft, oftewel de detentieduur langer is? Het statistisch onderzoek laat zien dat de groei in aantallen in dit geval sterker is dan de groei in detentieduur. Dat betekent dat het capaciteitsbeslag in de periode 2015-2019 vooral is toegenomen door meer en niet zo zeer door strengere vrijheidsstraffen. De oorzaken voor de hogere aantallen straffen zijn in dit onderzoek niet onderzocht.

Capaciteitsbeslag als alternatieve definitie
De bezetting wordt meestal gedefinieerd als het aantal bedden in de gevangenissen dat op een peildatum bezet is. Maar er zijn een aantal fundamentele problemen met dit begrip, constateren de onderzoekers. Zo zijn bezettingscijfers een momentopname. Tussen twee momenten kunnen de cijfers stijgen en dalen, zonder dat het gezien wordt. Ook is niet duidelijk of het om dezelfde gedetineerden gaat bij de verschillende meetmomenten. Bovendien zijn bezettingscijfers moeilijk te interpreteren. Want als de bezetting toeneemt, worden er dan meer mensen gedetineerd (instroom), verlaten minder gedetineerden de gevangenis (uitstroom) of blijven ze langer in de gevangenis (duur)? Daarom is in dit onderzoek gekeken naar het totale aantal detentiedagen binnen een bepaalde periode. Capaciteitsbeslag noemen de onderzoekers dat.

Onherroepelijke straffen voor geweldsdelicten bepalend
Het capaciteitsbeslag is onderzocht in verschillende (sub)categorieën, zoals soort straf, soort delict en persoonskenmerken. Het blijkt dat de onherroepelijke vrijheidsstraffen – waar geen rechtsmiddel meer tegen mogelijk is – bijna de helft uitmaken van het totale capaciteitsbeslag in het gevangeniswezen. Ontwikkelingen daarin bepalen dus in hoge mate de trend in het totale capaciteitsbeslag. Binnen die categorie zijn met name de vrijheidsstraffen voor geweldsdelicten verantwoordelijk voor de stijging sinds 2017. Deze toename wordt versterkt door de sterke groei van gevangenisstraffen voor drugsdelicten en seksuele misdrijven en de sterke groei van maatregelen voor stelselmatige daders.