Sinds 2008 mag het Openbaar Ministerie straffen opleggen zonder tussenkomst van een rechter. NRC deed onderzoek naar hoe dit in de praktijk gaat en kwam tot onthutsende conclusies. Duizenden mensen zijn veroordeeld op basis van dossiers die bij een rechter tot vrijspraak zouden hebben geleid.

Het op een verkeerde dag op straat zetten van een vuilniszak kan al tot een veroordeling en een strafblad leiden. Als iemand voor zijn werk afhankelijk is van een Verklaring Omtrent Gedrag, kan dit ‘misdrijf’ zelfs tot ontslag leiden. NRC vroeg via de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) interne rapporten van het OM op over strafbeschikkingen en kwam vele van dergelijke voorbeelden tegen. Als mensen met behulp van een advocaat de strafbeschikking aanvochten, werd de zaak in veel gevallen geseponeerd. Hetzelfde gebeurde als de zaak voor de rechter werd gebracht.

Willekeur
Sinds 2008 mogen officieren van justitie straffen uitdelen voor overtredingen en misdrijven met een maximale celstraf van zes jaar. Het gaat dan om grove verkeersovertredingen, maar ook om diefstal, geweld, drugs- en wapenbezit. Alleen een rechter mag celstraf opleggen, maar het OM mag wel boetes, taakstraffen, gebiedsverboden en meldplichten uitdelen. Dit beleid was destijds bedoeld om de rechterlijke macht te ontlasten. Sinds de invoering zijn 267.210 strafbeschikkingen aan burgers opgelegd, waarvan duizenden ten onrechte, aldus NRC. Ook is volgens de krant sprake van willekeur. Wie zich kan niet kan verweren of geen advocaat heeft wordt gestraft. Mensen die moeilijk doen worden vrijgesproken. De Raad van State was destijds tegen het nieuwe beleid, maar de Kamer vond het zelfs niet nodig erover te stemmen.

Aantekening
De toenmalige minister Donner vergeleek de strafbeschikkingen met de transacties van het CJIB. Alleen zijn die bedoeld om vervolging af te kopen, terwijl iemand met het betalen van een strafbeschikking schuld verklaart en daarmee een ‘aantekening krijgt in de justitiële documentatie’. Juist daarom moest het OM de nieuwe macht zorgvuldig gebruiken en net als een rechter het bewijs zorgvuldig wegen en kijken naar ontlastende bewijzen en de persoonlijke omstandigheden van de verdachte. De uitvoering heeft volgens NRC echter meer weg van een rommelige straffabriek, waar grondrechten het afleggen tegen de druk van een hoge productie. De krant baseert zich hierbij onder andere op de ervaringen van tien advocaten.

Geen adequate schuldvaststelling
Het OM erkent dat er bij iets meer dan 6 procent van de onderzochte strafbeschikkingen uit 2017 geen adequate schuldvaststelling was. Dat betekent dat dat jaar tweeduizend mensen zonder het verplichte ‘wettig en overtuigend bewijs’ zijn veroordeeld. Het OM noemt dat een ‘stevige verbetering’, omdat in 2016 nog 15 procent van de strafbeschikkingen werd opgelegd zonder voldoende bewijs, wat bijna vijfduizend burgers onterecht aan een strafblad hielp. Bij één parket was zelfs voor driekwart van de opgelegde strafbeschikkingen géén bewijs terug te vinden. De veroordeelden leggen zich er vaak bij neer en betalen de opgelegde boete aan het CJIB. In 2016 gingen 4300 van de 35000 beschuldigde mensen in verzet. Meer dan 20 procent van hun zaken werd al geseponeerd na een telefoontje van de advocaat. Van de 4300 bezwaarmakers werden er uiteindelijk maar 1200 gestraft.

Verbeteringen
Er gaat meer mis bij het OM. Bij twee derde van de strafbeschikkingen staat niet wat iemand heeft misdaan en welke bewijzen er zijn. Wie desondanks bezwaar maakt, moet in bijna de helft van de gevallen langer dan een jaar wachten voordat de zaak voor de rechter komt. Om de achterstanden weg te werken werden in 2016 en 2017 tientallen zaken niet-ontvankelijk verklaard.
Het OM zegt tegen het NRC dat er zo nu en dan zaken niet goed verlopen, maar dat er geen sprake is van representatieve, recente en objectief vastgestelde patronen. Wel zou een aantal verbetermaatregelen nodig zijn om de juridische kwaliteit van de toepassing van OM-strafbeschikkingen te verbeteren. Er zijn voorstellen gedaan om bij straffen van het OM meer rekening te houden met de straf die de rechter zou opleggen. Ook neemt het OM maatregelen om de doorlooptijden te verkorten.