De Raad voor de rechtspraak tekent fel bezwaar aan tegen een wetsvoorstel dat het OM de mogelijkheid biedt om voorwaardelijke strafbeschikkingen om te zetten in een onvoorwaardelijke straf. Rechters verliezen hierdoor invloed op de zwaarte van opgelegde straffen.

Het wetsvoorstel dat het mogelijk maakt voor het Openbaar Ministerie (OM) om voorwaardelijke strafbeschikkingen op te leggen, kan in de praktijk leiden tot zeer onrechtvaardige uitkomsten. Dat stelt de Raad voor de rechtspraak in een wetgevingsadvies aan het kabinet. De Raad waarschuwt minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid voor nieuwe ‘buikpijndossiers’ door de invoering van zijn wetsvoorstel, dat bij veel zaken het ‘maatwerk’ van de rechter onmogelijk gaat maken.

Onrechtvaardige uitkomsten
Het probleem zit niet in het feit dat het OM sinds 2008 zelfstandig voorwaardelijke straffen mag opleggen, maar in de voorgestelde omzettingsprocedure. Die houdt in dat het OM de voorwaardelijke straf kan omzetten in een onvoorwaardelijke straf. Bijvoorbeeld als iemand zich niet houdt aan een gebiedsverbod of niet komt opdagen bij afspraken met de reclassering. Tegen die omzetting kan de betrokkene bezwaar indienen bij de rechter. Maar in het nieuwe wetsvoorstel staat dat de rechter alleen mag toetsen of de omzetting terecht was. Hij controleert of de voorwaarden inderdaad zijn overtreden, maar naar het onderliggende dossier mag hij niet meer kijken. Als de rechter bijvoorbeeld ziet dat de oorspronkelijke strafbeschikking nooit had mogen worden opgelegd omdat er onvoldoende bewijs is, kan hij daar niets meer mee. Deze beperking van de rol van de rechter kan leiden tot zeer onrechtvaardige uitkomsten, stelt de Raad.

Andere straf
Daarnaast maakt de voorgestelde wet het mogelijk voor het OM om zonder tussenkomst van een rechter een volstrekt andere straf op te leggen dan de oorspronkelijke straf. Zo kan het bijvoorbeeld gebeuren dat als iemand een geldboete als straf krijgt en deze niet (op tijd) betaalt, het OM deze boete eigenstandig kan omzetten naar een zwaardere straf zoals een taakstraf. Volgens de Raad moet beter worden toegelicht welke beperkingen gelden bij een dergelijke omzetting. Ook in dit geval is bezwaar bij de rechter wel mogelijk, maar ook dan geldt dat de rechter slechts de omzettingsbeslissing mag beoordelen. De Raad wil dat veroordeelden makkelijker bij de rechter terecht kunnen. Bijvoorbeeld als zij van mening zijn dat een mishandeling uit noodweer is gepleegd.

Buikpijndossiers
Kan de verdachte dan op geen enkel moment zijn schuld aanvechten bij de rechter? Een verdachte kan dat doen binnen 2 weken nadat hij de strafbeschikking ontvangt. Echter, daarbij bestaat het risico dat hij bijvoorbeeld niet goed weet wat zijn mogelijkheden zijn. Of dat hij de consequentie van een voorwaardelijke straf onderschat en het niet ziet als een echte straf. Dat is een strafbeschikking echter wel. Die staat gelijk aan een schuldigverklaring en levert dus in de meeste gevallen een strafblad op, wat voor de veroordeelde de kansen op de arbeidsmarkt verkleint. Een strafbeschikking mag worden gegeven bij overtredingen en misdrijven met een maximale celstraf van 6 jaar.
Volgens de Raad onderstreept de toeslagenaffaire hoe belangrijk het is dat de Rechtspraak met zijn wetgevingsadviezen van tevoren waarschuwt voor mogelijke buikpijndossiers. Juist in dit soort ‘kleinere’ zaken is van groot belang dat de burger kan vertrouwen op een goede en zorgvuldige behandeling, met inachtneming van alle rechtswaarborgen en rechtsbescherming.

Toetsing hoge transacties
Met het wetsvoorstel wordt ook een rechterlijke toetsing bij hoge transacties in het leven geroepen, zoals bij de regelingen (schikkingen) die de afgelopen jaren door het OM met verschillende banken zijn getroffen. Dit is iets waar de Raad voor de rechtspraak eerder voor heeft gepleit en wat van harte wordt ondersteund. Alleen is de Raad het niet eens met de drempel die is gesteld voor de hoogte van het bedrag waarbij dit pas aan de orde komt: 200.000 euro voor een boete of 1 miljoen euro voor het ‘geheel’ (een boete, schadevergoeding en eventuele ontneming). Deze was voorheen 50.000 en 500.000 euro. Door het verhogen van deze drempel is de definitie van ‘hoge transactie’ gewijzigd en zullen er alsnog maar heel weinig transacties aan de rechter worden voorgelegd.

Verbeurdverklaring OM
Tenslotte stelt de Raad in dit wetgevingsadvies vraagtekens bij het voorstel om het voor het OM mogelijk te maken zelfstandig goederen verbeurd te verklaren, zonder dat daar een rechter aan te pas komt. Bij een verbeurdverklaring raakt een betrokkene zijn goederen kwijt, als die betrokken zijn geweest bij een strafbaar feit (dat kan gaan van een boot gekocht met crimineel geld, tot andere goederen als bijvoorbeeld telefoons die zijn gebruikt bij het plegen van een misdrijf). Een zorgvuldige toetsing door een rechter daarbij blijft wat de Raad betreft een vereiste.
Het ministerie van Justitie en Veiligheid wil nog niet reageren en wijst erop dat het slechts een wetsvoorstel betreft, dat nog door de Tweede en Eerste Kamer behandeld moet worden. Het is niet bekend wanneer dat gaat gebeuren.